Rydwan Heliosa, Helios na starożytnej monecie. Tetradrachma z Rodos z wizerunkiem Heliosa, III w. p.n.e.; źródło: Wikipedia
Rydwan Heliosa, Tetradrachma z Rodos z wizerunkiem Heliosa, III w. p.n.e.; źródło: Wikipedia

Wśród numizmatów starożytnej Grecji, ozdobionych wyobrażeniem bóstwa, szczególne miejsce zajmuje Helios. Ten przystojny bóg słońca, otoczony świetlistą aureolą wiąże się z historią Rodos i stojącego tam niegdyś kolosa, uznawanego za jeden z siedmiu cudów starożytnego świata.

Helios wśród olimpijskich bogów

Helios był pomniejszym bóstwem w klasycznej Grecji. Jego kult stał się bardziej widoczny w czasach późnej starożytności dzięki identyfikacji z kilkoma głównymi bóstwami słonecznymi okresu rzymskiego, zwłaszcza Apollem i Solem. Cesarz rzymski Julian Apostata, panujący w latach 361-363 n. e. uczynił z Heliosa główne bóstwo podczas krótkotrwałego odrodzenia rzymskich praktyk religijnych.

W sztuce przedstawiano Heliosa zazwyczaj jako młodzieńca bez brody, ubranego w chiton, trzymającego bicz i powożącego swój rydwan zaprzężony w cztery konie – Ajtona, Eoosa, Flegona i Pyroeisa. Podróżował samotnie lub w towarzystwie różnych innych bóstw. Był bogiem słońca, stąd promienie, którymi ozdabiano jego głowę.

Każdego dnia, wraz ze swymi rumakami okrążał ziemię, by znów ukazać się o poranku po wschodniej stronie nieba. Ze względu na pozycję w boskiej hierarchii uważano go za wszechwidzącego świadka i często przywoływano w przysięgach. Odegrał także ważną rolę w starożytnej magii i zaklęciach.

Helios w swoim rydwanie, staloryt wykonany na podstawie rysunku Johna Flaxmana, Paryż 1847; Muzeum Narodowe w Krakowie
Helios w swoim rydwanie, staloryt wykonany na podstawie rysunku Johna Flaxmana, Paryż 1847; Muzeum Narodowe w Krakowie

Tragiczna przejażdżka boskiego syna – rydwan Heliosa

Bóg Grecki Helios zajmował istotne miejsce w kilku dziełach mitologii greckiej, poezji i literaturze. Opisywano go jako syna tytanów Hyperiona i Tei, a brata dwóch bogiń Selene (księżyc) i Eos (świt). Najbardziej znaną opowieścią z udziałem Heliosa jest tragiczna historia jego śmiertelnego syna Faetona, który poprosił ojca o pewien przywilej.

Młodzieniec zapragnął poprowadzić czterokonny, ognisty rydwan po niebie przez jeden dzień. Helios wielokrotnie ostrzegał syna przed tym. Tłumaczył, że żaden inny bóg oprócz niego nie był w stanie tego uczynić. W końcu uległ namowom syna. Jazda okazała się katastrofalna. Faeton raz prowadził wóz zbyt blisko ziemi co groziło jej spaleniem, a innym razem za daleko, co mogło powodować zamrożenie. Gdy skargi na nieudolność młodzieńca dotarły do Zeusa ten ranił go śmiertelnie jedną ze swych błyskawic.

Peter Paul Rubens „Upadek Faetona”, ok. 1605; National Gallery of Art, Washington (źródło: Wikipedia)
Peter Paul Rubens „Upadek Faetona”, ok. 1605; National Gallery of Art, Washington (źródło: Wikipedia)

Helios pojawia się w „Odysei” Homera, w opowieści o wyspie Trinakrii, utożsamianej niekiedy z Sycylią lub Maltą, na której bóg trzymał swoje bydło. Gdy ludzie Odyseusza, pomimo ostrzeżeń, zabijali i zjadali święte krowy Helios wpadł w gniew i poprosił Zeusa o ukaranie tych, którzy go skrzywdzili. W efekcie król Olimpu uderzył piorunem w statek winowajców. Ocalał tylko Odyseusz jako jedyny, który nie skrzywdził boskiego bydła.

Kolos rodyjski

W czasach starożytnych Helios był czczony w kilku miejscach w Grecji, chociaż jego głównym ośrodkiem kultu była wyspa Rodos, której był bogiem i patronem. Kolos z Rodos, gigantyczny posąg bóstwa, zdobił port Rodos, dopóki nie został zniszczony w czasie trzęsienia ziemi.

Położone na wyspie we wschodniej części Morza Egejskiego, Rodos było jednym z wielkich miast morskich świata greckiego. Zostało założone stosunkowo późno, bo około 408 roku p.n.e., kiedy mieszkańcy trzech innych miast znajdujących się na wyspie postanowili zjednoczyć się i zbudować dobrze bronioną nadmorską stolicę. Miasto z czasem zasłynęło ze znakomitych artystów, naukowców i filozofów.

Dumą mieszkańców Rodos był gigantyczny posąg Heliosa, który strzegł wejścia do portu. Został wzniesiony według planów Charesa z Lindos w latach 294 – 282 p.n.e. Mierzący ok. 30 metrów wysokości kolos Rodyjski stał na dziesięciometrowym postumencie. We wnętrzu rzeźby znajdowała się żelazna konstrukcja pokryta cienkimi blachami z brązu. Głowę boga zdobiła złocista aureola. Posąg uznano za jeden z siedmiu cudów ówczesnego świata. Do jego budowy zużyto ok. 12 ton brązu i ok. 7 ton żelaza.

Niestety posąg nie przetrwał długo. Został zniszczony na skutek trzęsienia ziemi, które nawiedziło Rodos ok 227/226 r. p.n.e. Rodyjczycy planowali jego odbudowę, jednak ostatecznie posłuchali wyroczni delfickiej, która uznała, że kolos był wyrazem pychy mieszkańców i uraził Heliosa. Szczątki posągu przetrwały do VII w n.e do podboju Rodos przez Arabów. Kupił je ok. 654 r. kupiec z Emessy (dziś Homs) w Syrii. Wedle relacji kronikarzy do ich wywiezienia potrzebował aż 900 wielbłądów.

Kolos rodyjski na ilustracji z książki „The Book of Knowledge”, The Grolier Society, 1911
Kolos rodyjski na ilustracji z książki „The Book of Knowledge”, The Grolier Society, 1911

Helios Bóg Grecki na numizmatach

Duma i najsłynniejszy symbol Rodos zdobił wybijane tam numizmaty, w tym m. in. prezentowaną tetradrachmę. Moneta, stanowiąca czterokrotność drachmy, popularnej jednostki monetarnej starożytnej Grecji, została wykonana ze srebra w III w. p.n.e. Jej waga to ok. 12,4 g, średnica ok. 24 mm.

Na awersie tetradrachmy przedstawiono głowę Greckiego boga Heliosa, ozdobioną złocistymi promieniami, zwróconą lekko w prawo. W jego rysach oraz włosach przypominających grzywę lwa upatrywano podobieństwa do Aleksandra Wielkiego. Rewers zdobił kwiat róży z pąkiem. Czasem umieszczano dodatkowe symbole, jak np. pszczołę czy kiść winogron. Wybijano także nazwisko sędziego/urzędnika sprawującego władzę w danym okresie.

W ofercie Skarbnicy Narodowej jest hemidrachma z wizerunkiem Heliosa, ozdobiona promieniami i zwrócona lekko w prawo. W jego rysach oraz włosach, przypominających grzywę lwa, upatrywano podobieństwa do Aleksandra Wielkiego. Na rewersie monety znajduje się kwiat róży z pąkiem, niekiedy dodatkowe symbole, jak np. pszczoła czy kiść winogron.

Zobacz monetę: https://www.skarbnicanarodowa.pl/srebro/helios-srebrna-hemidrachma-z-personifikacja-slonca-4002882751

Powiązane artykuły

Srebrne statery, na których widnieją Pegaz i Atena, należą bez wątpienia do najbardziej rozpoznawalnych monet starożytnej Grecji. Wybijano je w Koryncie, znaczącym mieście na styku Grecji kontynentalnej i półwyspu Peloponez oraz w innych korynckich koloniach. Cały artykuł

Corona triumphalis, czyli wieniec laurowy i jego ukryta symbolika. Cały artykuł