Proces produkcji monet, medali i banknotów wymagał zawsze zaangażowania wielu osób, a później także użycia maszyn. Błędy mennicze pojawiały się na różnych etapach. Kolekcjonowanie numizmatów z błędami może być fascynującym zajęciem, bo dają nam one wgląd w proces menniczy.
Na samym początku warto zwrócić uwagę na podstawową różnicę między monetami sprzed okresu nowożytnego i po nim. Monety starożytne i średniowieczne bito wyłącznie ręcznie, w związku z czym błędy mennicze były na na porządku dziennym. Pomyłki opisane w pierwszej części tego tekstu nie przekładają się jednak na wartość finansową najstarszych okazów. Co innego w przypadku monet najnowszych, zwłaszcza z XX i XXI wieku. Jeśli mają błędy „takie jak dawniej” lub związane z nowoczesną technologią, mogą osiągać bardzo wysokie ceny. Określa się je w języku polskim, niezbyt fortunnie, także jako „destrukty”. Trzeba być czujnym, ponieważ zdarzały się przypadki celowego wybijania „destruktów” przez personel menniczy.
Co to jest Destrukt Menniczy?
Destrukt menniczy to termin używany w numizmatyce do opisania monet, które zostały wyprodukowane z błędami podczas procesu bicia w mennicy. Określa się je w języku polskim, niezbyt fortunnie, także jako „destrukty”. Destrukty numizmatyczne mogą mieć różnego rodzaju defekty, takie jak zniekształcenia, niepełne wybicie, błędne umieszczenie wzoru, nadmiar metalu, niewłaściwe krawędzie, czy nawet mieszanie elementów z różnych monet. Wbrew pozorom, destrukty mennicze są bardzo poszukiwane przez kolekcjonerów, ponieważ ich unikatowość czyni je interesującymi i często bardzo cennymi.
Proces produkcji monet jest zazwyczaj rygorystycznie kontrolowany, aby zapewnić wysoką jakość i jednolitość. Jednak mimo zaawansowanych technologii, błędy mogą się zdarzyć. Trzeba być czujnym, ponieważ zdarzały się przypadki celowego wybijania „destruktów” przez personel menniczy. Takie błędne monety zazwyczaj nie są wypuszczane do obiegu i są traktowane jako odpad. Czasami jednak trafiają na rynek kolekcjonerski, gdzie są wysoko cenione ze względu na swoją rzadkość i wyjątkowość.
Kolekcjonerzy destruktów menniczych fascynują się historią każdej z tych monet i procesem, który doprowadził do powstania błędu. Destrukty te stanowią ciekawe wyzwanie dla numizmatyków, którzy starają się zrozumieć, w jaki sposób doszło do ich powstania i jak unikalne są te defekty. Dla wielu z nich destrukt menniczy to nie tylko przedmiot kolekcji, ale także dowód na to, jak skomplikowany i fascynujący jest proces bicia monet.
Najdroższy destrukt menniczy na świecie
W świecie numizmatyki istnieją monety, które, mimo swoich defektów, osiągają zawrotne ceny na aukcjach kolekcjonerskich. Jednym z najbardziej niezwykłych i jednocześnie najdroższych destruktów numizmatycznych jest amerykańska moneta „1955 Double Die Lincoln Cent”. Ta niezwykle cenna moneta, znana również jako „Double Die Penny”, powstała w wyniku błędu podczas procesu bicia, kiedy
to matryca wybijała podwójny obraz na awersie. Wyjątkowość tej monety polega na wyraźnym podwójnym wybiciu daty „1955” oraz napisu „LIBERTY” i „IN GOD WE TRUST”.
To niezamierzone powielenie sprawia, że „1955 Double Die Lincoln Cent” jest jedną z najbardziej poszukiwanych monet wśród kolekcjonerów. W idealnym stanie zachowania, ta moneta może osiągnąć wartość nawet do 125 tysięcy dolarów na aukcjach, co czyni ją jednym z najdroższych destruktów na świecie.
Historia tego destrukta numizmatycznego jest fascynująca – powstała w czasie, gdy amerykańskie mennice produkowały setki tysięcy monet dziennie, a błąd matrycy został zauważony dopiero po wybiciu kilku tysięcy egzemplarzy. Zanim zauważono defekt, część monet trafiła do obiegu, co sprawiło, że dzisiaj są one niezwykle rzadkie i pożądane przez kolekcjonerów.
„1955 Double Die Lincoln Cent” jest doskonałym przykładem na to, jak błędy produkcyjne mogą przekształcić zwykłą monetę w niezwykle cenny obiekt kolekcjonerski. Dla miłośników numizmatyki, takie destrukty nie tylko wzbogacają kolekcje, ale także stanowią fascynującą historię, która podkreśla unikalność i złożoność procesu bicia monet.
Błędy mennicze związane z krążkami
Jednym z częstszych błędów w starożytności było przylgnięcie krążka do stempla (ang. brockage). Polegało to na tym, że nowo wybita moneta przywierała podczas uderzenia do stempla. Kolejne bicie dawało jeden wizerunek normalny, a drugi – taki sam, ale wklęsły i w odbiciu lustrzanym. W czasach starożytnych zdarzało się to zwykle w ten sposób, że moneta przywierała do górnego, ruchomego stempla rewersu. Dlatego najczęściej spotykamy tzw. obverse brockage, czyli powtórzony motyw awersu.
Pospolitym rodzajem błędu było wielokrotne bicie. Polegało na tym, że uderzenie było zwielokrotnione, przez co litery i wizerunki miały najczęściej podwójne lub potrójne kontury. Bardzo rzadko zdarzało się podwójne bicie z obrotem. Wtedy, gdy moneta zaraz po wybiciu obróciła się o 180 stopni i uderzano ją ponownie. Sklejenie dwóch krążków podczas bicia powodowało, że jedna strona na każdym z nich pozostaje gładka.
Przebicie, czyli wybicie na innej monecie często wykonywano celowo. Na przykład powstańcy żydowscy pod wodzą Bar Kochby celowo przebijali monety rzymskie. Naddatek lub ubytek metalu przy brzegu wiązał się z niewłaściwym przygotowaniem krążka. Czasem mogło dojść do wprasowania w powierzchnię monety obcego ciała. Zdarzało się też, że blankiet opuszczał mennicę bez wybicia. Wówczas tylko jego właściwości, jak średnica i ciężar mogą być podstawą identyfikacji nominału. Zbyt słabe uderzenie stempla powoduje kolejny rodzaj błędu – brak niektórych szczegółów. Problemy sprawiało też zapchanie lub zanieczyszczenie stempla, przekładające się na mniej wypukłe i niewyraźne elementy na monecie.
Błędy związane ze stemplami
Zakleszczenie stempli polegało na tym, że uderzenie odbywało się bez krążka pomiędzy stemplami i najwyższe miejsca stykały się. Efekt: zarys wizerunku z awersu odbijał się (lekko wypukły) na stemplu rewersu, co widać w formie lekko wklęsłej na monecie („efekt ducha”). Inne nieprawidłowości mogły być wynikiem zużycia stempli. W takim wypadku na monecie mogą być odwzorowane pęknięcia, zgniecenia lub odpryski metalu, często w formie podłużnych linii. Dość powszechny błąd polegał też na biciu niecentrycznym. Polega ono na na takim przyłożeniu stempla, że część kompozycji znajdowała się poza krążkiem. Ten rodzaj błędu – tzw. przesunięcie – był bardzo powszechny w niektórych rejonach świata starożytnego i średniowiecznego. Zdwojony rysunek („efekt cienia”, ang. doubled die) powstawał w wyniku podwójnego odbicia wizerunku przenoszonego z patrycy na matrycę. Hybryda to taki rodzaj błędu menniczego, w którym stempel awersu jest zestawiony z niewłaściwym stemplem rewersu (ang. „mule”, czyli „muł”).
Błędy mennicze w procesie przygotowania stempli
Najczęściej polegały na różnego rodzaju pomyłkach w legendach, a więc możemy je śmiało nazwać ortograficznymi. Były one szczególnie częste w epokach kryzysów. W takich sytuacjach produkcja mennicza była bardzo zdecentralizowana, na przykład w Cesarstwie Rzymskim w III w. po Chr. Prawdziwą „fabryką” błędów było mennictwo barbarzyńskie w III-V w. Po Chr. Występowały ogromne rozbieżności. Część monet mogła zawierać zaledwie drobne pomyłki, podczas gdy inne miały serie znaków nie tworzących żadnej sensownej legendy i zupełnie zbarbaryzowane wizerunki. Taki proces masowego generowania błędów, czyli barbaryzacji, przebiegał też we wcześniejszych i późniejszych epokach. Na przykład w mennictwie celtyckim i we wczesnym średniowieczu, na monetach bitych za panowania Bolesława Chrobrego. Najbardziej uderzającą cechą mennictwa Barbaricum III-V w. jest jego hybrydowość. Motywy awersu i rewersu mogły pochodzić z trzech, a nawet czterech różnych pierwowzorów.
Błędy maszynowe
W zasadzie wszystkie omówione wyżej błędy mennicze znane ze starożytności spotykamy także na monetach nowożytnych. Jednak pewna grupa błędów wynika z mechanizacji pracy. Niektóre monety sprzed epoki nowożytnej mogły być wybijane na niewłaściwym krążku (zbyt dużym, zbyt małym lub zbyt grubym). Powszechność jednak takiego zjawiska to dopiero czasy najnowsze. Niestety, wiązało się ono z intencjonalnym działaniem personelu menniczego, który wykorzystywał inne krążki, niż obiegowe, zwłaszcza kolekcjonerskie, z napisami na rancie, do wybicia pospolitych monet. Choć takie egzemplarze nie są unikalne, łatwo się nabrać i nierzadko osiągają cenę wielokrotnie zawyżoną. Innym problemem z rantem może być brak pierścienia lub jego przesunięcie, skutkujące brakiem karbowania lub jego nieregularnością.
Najnowsze monety wybija się zawsze w tej samej orientacji awersu do rewersu w danej mennicy. Najprostszy sposób jej sprawdzenia jest następujący: trzymamy w palcach monetę patrząc na awers (na przykład na „orzełka”, czyli godło RP) tak, by oś góra-dół była ustawiona pionowo, a następnie obracamy ją. Na polskich monetach obiegowych cyfra nominału powinna być w tej samej osi. Jeśli jest do góry nogami lub jakkolwiek inaczej, mamy do czynienia z tzw. skrętką.
Błędy powstawały także w przypadku krążków bimetalicznych, jak nasze obiegowe „dwójki”, czy „piątki”. Cała powierzchnia obu stron tych monet jest tłoczona jednocześnie. Pierścień zewnętrzny mógł być źle wykrojony, zostawiając zbyt dużo miejsca na rdzeń lub lokując go zupełnie niecentrycznie. Efekt: rdzeń ma kształt nieregularny (rozlany rdzeń) i nie wypełnia całej przestrzeni wewnątrz pierścienia. Okazuje się, że tego typu błędy można spotkać dość często na współczesnych polskich monetach obiegowych. Zdarza się też, że w ogóle brak rdzenia – zamiast niego jest dziura. Inny rodzaj błędów był związany z niewłaściwym wycinaniem krążka z blachy pod wykrojnikiem. Krążek wycięty zbyt blisko końca blachy może mieć rant częściowo odcięty linią prostą lub półokrągłą.
Błędy pieniądza papierowego, czym jest zbitka?
Błędy mennicze powstałe w procesie produkcji banknotów mają oczywiście inny charakter niż te związane z metalem. Pierwszą kategorią są błędy w druku. Polegają one na przesunięciu druku, nieprawidłowej kolejności nadruku, braku nadruku lub jednego z elementów, braku hologramu. Możemy też natrafić na banknoty o niewłaściwej kolorystyce. Zbitka ma miejsce wtedy, kiedy określone elementy zostaną wydrukowane zbyt blisko siebie lub nadrukowane podwójnie. Kolejnym typem pomyłek są błędy maszynowe, które polegają na nieprawidłowym przycięciu arkuszy, nieobciętym marginesie arkusza. Zdarzają się też banknoty z naddatkiem papieru pozostawionym przy przycinaniu gilotyną. Podobnie jak w przypadku monet, także na banknotach spotykamy błędy ortograficzne.
Obecnie część pracy wykonywana jest z pomocą programów komputerowych, jednak wciąż podstawą przygotowania przyszłej monety jest projekt robiony z ręki. A to oznacza, że także w przypadku najnowszych monet zdarzają i będą się zdarzać pomyłki. W Internecie możemy znaleźć bardzo liczne przykłady błędów. Warto zacząć od linków podanych poniżej.
Przeczytaj również
Leksykon numizmatyczny: narzędzia mennicze. Przeczytaj artykuł
Stempel stemplowi nierówny. Przeczytaj artykuł
Nacinanie i cięcie monet. Przeczytaj artykuł
Co kolekcjoner mieć powinien? Przeczytaj artykuł
Źródła
Chałupski Jerzy, Specjalizowany katalog monet polskich, https://ridero.eu/pl/books/specjalizowany_katalog_monet_polskich_iii_rp/freeText
Destrukt – uszkodzenia monet i banknotów, https://notafilia.pl/artykuly_destrukt.html
DESTRUKTY BŁĘDY MENNICZE MONET- PASJA DO DESTRUKTÓW, https://www.facebook.com/groups/1021943208314741
Leksykon numizmatyczny: narzędzia mennicze, https://www.skarbnicanarodowa.pl/kroniki-numizmatyczne/193-leksykon-numizmatyczny-narzedzia-mennicze
Mint-made errors, https://en.wikipedia.org/wiki/Mint-made_errors
Smith Doug, Brockages and Clashed Dies, https://www.forumancientcoins.com/dougsmith/brock.html
Stempel stemplowi nierówny, https://www.skarbnicanarodowa.pl/kroniki-numizmatyczne/183-stempel-stemplowi-nierowny
Sullivan Jon, Double-Struck Mint Errors, https://www.pcgs.com/news/doublestruck-mint-errors
Mint Errors, Forum Ancient Coins, https://www.forumancientcoins.com/catalog/roman-and-greek-coins.asp?vpar=1489, https://www.forumancientcoins.com/catalog/roman-and-greek-coins.asp?vpar=1489&pos=0&sold=1
