W roku 1576 na tron polski wstąpił książę Siedmiogrodu Stefan Batory. Panował stosunkowo krótko, zaledwie dziewięć lat, jednak niewątpliwie mógł się poszczycić wieloma osiągnięciami. Dziedziną, której poświęcił wiele uwagi były finanse państwa i reforma monetarna. Dzięki zabiegom króla w 1580 ujednolicono monetę na ziemiach Korony i Litwy. Wprowadzono do obiegu wiele wartościowych numizmatów. Rozpoczęto na dużą skalę emisję talarów. Po raz pierwszy w dziejach polskiej numizmatyki, w 1577 r. w Gdańsku, pojawiły się monety „oblężnicze”.
Reformy monetarne 1578 – 1580
Stefan Batory miał ambicję wzmocnienia kraju, którego pozycję osłabiły dwa bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta i ucieczce Henryka Walezego do Francji. Integralną część tego planu stanowiła bez wątpienia reforma systemu monetarnego i uzdrowienia finansów państwa. W obiegu funkcjonowały wówczas monety ostatnich Jagiellonów i rozmaite obce numizmaty. Tę sytuację wykorzystywali spekulanci a ich ofiarą padała najczęściej uboga ludność. Dobre monety często bowiem wyławiano z rynku i wywożono za granicę celem przetopienia. W zamian ściągano mniej wartościową monetę z krajów ościennych.
Prerogatywy monarchy był jasno określone. Powinien zadbać o uruchomienie produkcji monet, określić za pomocą stosownej ordynacji menniczej rodzaje, stopę i wartość monet oraz dopilnować, aby z rynku wycofano numizmaty obce i przebito na krajowe.
Pierwsze regulacje wprowadzała ordynacja mennicza z 1578 r. Jej dopełnieniem były postanowienia ordynacji z 1580 r. „Konstytucja Seymu Walnego Warszawskiego roku pańskiego 1578” podkreślała pilną potrzebę bicia monety dla Polski i Litwy oraz wyławiania z rynku monet obcych. Wedle ordynacji 1578 r. miały być wybijane: talary, półtalary, trojaki (3 grosze), grosze i szelągi. W 1580 r. do tej listy dołączyły: szóstaki (6 groszy), półgrosze i denary. Generalnie system monetarny obejmował następujące nominały: złoty dukat i jego wielokrotności a w srebrze: talar, półtalar, szóstak, trojak, grosz, półgrosz, szeląg i denar.
Stefan Batory – unifikacja monet polsko-litewskich
Ordynacja mennicza wydana w styczniu 1580 r. zunifikowała monetę polską i litewską. W rezultacie ujednolicono wagę i stopę menniczą każdego srebrnego numizmatu. W przypadku złotych dukatów pozostały ustalenia z czasów panowania Zygmunta Starego. Unifikacja dotyczyła także wizerunków na monetach. Dotychczasową Pogoń litewską pod mitrą wielkoksiążęcą miały zastąpić dwa herby Polski i Litwy pod koroną królewską.
Osobami odpowiedzialnymi za wdrożenie postanowień reformy uczyniono dwóch podskarbich: koronnego i litewskiego. Ich rola była podwójna. Nie tylko zarządzali mennicami, ale równocześnie właściwie je dzierżawili. Posiadali swobodę w doborze personelu, zakupu kruszcu itd., choć zobligowano ich do uiszczania podatków od każdej wykorzystanej grzywny krakowskiej srebra (197,684 g). Ponosili pełną odpowiedzialność za jakość bitych monet.
Główne ośrodki mennicze
Na potrzeby ujednoliconego systemu monetarnego pracowało osiem mennic. Cztery państwowe funkcjonowały w Olkuszu, Poznaniu, Malborku i Wilnie. W Gdańsku i Rydze działały mennice miejskie. W Królewcu i Mitawie znajdowały się mennice lenne.
Na polski rynek monety wybijała także książęca mennica siedmiogrodzka Nagybanya, w której Stefan Batory bił swe monety książęce jeszcze przed objęciem polskiego tronu.
Mennicę w Olkuszu, w pobliżu pokładów srebra i ołowiu, uruchomiono w 1578 r. Działała do 1601 r. W czasach batoriańskich pełniła funkcję głównej mennicy koronnej. Zasłynęła z produkcji talarów. Zakład w Poznaniu działał przez dwa lata poczynając od 1584 r. i produkował głownie trojaki i szelągi.
W 1584 ruszyła mennica w Malborku. Jej zadaniem było dostarczanie monet dla Prus Królewskich a produkcja obejmowała głównie szelągi, grosze i trojaki. Mennica w Wilnie, od 1548 r. główna mennica Rzeczpospolitej pozostawała w zaniedbaniu od śmierci Zygmunta Augusta w 1572. Stefan Batory nakazał jej ponowne uruchomienie w 1579 r. Biła dukaty, talary, szóstaki, trojaki, szelągi i denary.
W Rydze poczynając od 1581 r. emitowano wspaniałe portugały i dukaty a ponadto trojaki, grosze, szelągi i denary. Produkcja mennic lennych w Królewcu i Mitawie obejmowała m.in.: talary, trojaki, grosze i denary. Mennicy siedmiogrodzkiej w Nagybanya Batory polecił bić dukaty (na wzór węgierski) i talary na rynek polski.
Pierwsze monety oblężnicze
W roku 1577 po raz pierwszy w dziejach polskiego mennictwa wybito monety oblężnicze. Ich emisję zlecił Gdańsk. Bogate miasto portowe zbuntowało się przeciwko Stefanowi Batoremu i nie chciało uznać jego panowania. Odpowiedzią króla było trwające kilka miesięcy oblężenie portu przez wojska polskie.
W tym czasie w mieście funkcjonowały dwie mennice, złota i srebrna. Gdańsk zaczął emitować własną monetę, którą płacił najemnikom broniącym miasta i regulował zobowiązania. Wobec niedoborów kruszców rekwirowano m.in. precjoza z kościołów i przetapiano na monety. Dla przykładu wykorzystano srebrne figury apostołów z kościoła Mariackiego. Gdańszczanie zgromadzili ponad pięćset kilogramów srebra ze świątyń, kasy miejskiej i cechów.
W czasie oblężenia Gdańsk emitował: pięciodukaty, dukaty, talary, półtalary, grosze i szelągi. Na monetach widniał Chrystus w całej postaci lub półpostaci oraz napis: DEFENDE NOS CHRISTE SALVATOR (Broń nas Chryste Zbawicielu) Po zakończeniu oblężenia i uznaniu zwierzchności króla mennice gdańskie zaczęły produkcję wedle norm polskich z wizerunkiem monarchy na awersie. Produkowały m.in.: dukaty, trojaki, grosze, szelągi i denary.
Herby i znaki na numizmatach batoriańskich
Ordynacja mennicza precyzowała co powinno znajdować się na monecie. Przede wszystkim Orzeł Biały i litewska Pogoń, herb króla a dodatkowo herb podskarbiego. Nie wolno było bić monet z jednym herbem np. tylko z orłem. Chociaż w początkowym okresie egzekwowanie tych postanowień nie wyglądało najlepiej. W efekcie, Rafał Leszczyński, pierwszy zarządca mennicy olkuskiej, za nieprzestrzeganie powyższych rozporządzeń został pozbawiony swej funkcji.
Na numizmatach, oprócz herbów pojawiały się także rozmaite znaki mincerskie, które dziś ułatwiają identyfikację i pozwalają przypisać określoną monetę konkretnemu dzierżawcy lub mistrzowi mincerskiemu.
Herby i znaki na monetach dzieliły się na kilka głównych kategorii. Były to herby państwowe, ziemskie i miejskie: Orzeł Biały, Pogoń, orzeł z mieczem (Prusy Królewskie), lew (Kurlandia), herby Gdańska (dwa krzyże pod koroną) i Rygi (dwa klucze z krzyżem lub brama z dwoma kluczami i krzyżem). Herbom Korony i Litwy towarzyszył herb Batorych „Wilcze Kły” („Trzy Zęby” lub „Smocze Zęby”).
Herby zarządców i podskarbich
Kolejną grupę znaków stanowiły herby zarządców i podskarbich. Były to: Wieniawa – Rafała Leszczyńskiego (zarządca mennic), Jastrzębiec – Piotra Zborowskiego (zarządca mennicy olkuskiej), Przegonia – Jana Dulskiego (podskarbi wielki koronny), Glaubicz – Jana Rokossowskiego (podskarbi wielki koronny), Leliwa – Jana Hlebowicza (podskarbi wielki litewski) i Teodora Tyszkiewicza (podskarbi wielki litewski) oraz Lis – Lwa Sapiehy (kanclerz wielki litewski i podskarbi litewski).
Liczną grupę stanowiły także znaki dzierżawców, zarządców i mincerzy. Dla przykładu skrzyżowane haki oznaczały Teodor Buscha (kierował mennicą poznańską). Bracia Jan i Kaspar Goeblowie z mennicy gdańskiej używali pierścienia. Herman Wufl, dzierżawca mennicy ryskiej miał za swój znak lilie. Trójkąt oznaczał Gracjana Gonzalo, mincerza z Malborka. Walter Tellemann, zarządca mennicy gdańskiej polecał wybijać kawkę. Lew i półlewek symbolizowały zakład w Olkuszu. W Wilnie dla oznaczenia mennicy używano liści.
Na monetach pojawiały się też monogramy podskarbich, zarządców, mincerzy i mennic. Przykładowo litery „GH” oznaczały mincerza olkuskiego Georga Hose. Podskarbiowie Jan Dulski oraz Jakub Rokossowski używali odpowiednio monogramów: „ID” oraz „IR”. Monety z mennicy w Nagybanya w Siedmiogrodzie miały wybite litery „NB”.
Z czasem, już za panowania Zygmunta III Wazy, dla oznaczenie mennic istniejących oraz nowopowstałych wprowadzono system literowy. I tak np. litera „B” oznaczała Bydgoszcz, „P” – Poznań, „I” – Olkusz (Ilcusia), „L” – Lublin, „K” – Kraków, „W/V” – Wilno zaś „F” – Wschowę (Fraustadt).
Powiązane artykuły
W roku 1847 w Bochni koło Krakowa dokonano niesamowitego odkrycia. Znaleziono złotą monetę, którą po wnikliwej analizie uznano za floren z czasów Władysława Łokietka, określany mianem „aureus polonus”. To pozwoliło datować początki polskiego złotego mennictwa na lata trzydzieste XIV w. Więcej na naszym blogu
Rok 1587 otworzył w dziejach Polski panowanie szwedzkiej dynastii Wazów. Czasy Zygmunta III Wazy to okres niebywałego rozmachu menniczego. Nigdy w historii Rzeczpospolitej nie było takiej obfitości i różnorodności numizmatów. Kilkanaście mennic pracowało na potrzeby niezwykle rozbudowanego systemu menniczego, obejmującego cały katalog monet, od wspaniałych stu dukatów w złocie aż po skromne denary. Więcej na blogu Kroniki Numizmatyczne
