Jan Matejko jest patronem 2023 roku. Przypadająca w tym roku 185. rocznica urodzin oraz 130. rocznica śmierci najwybitniejszego polskiego malarza historycznego stanowi doskonały asumpt do przypomnienia jego sylwetki i twórczości.
Poprzednicy Jana Matejki
Obraz Jana Matejki Poczet królów i książąt polskichnie stanowił pierwszej próby ukazania podobizn monarchów w ujęciu chronologicznym. W XVI w. Maciej Miechowita opracował „Chronicae Polonorum”, pierwsze drukowane dzieje Polski. Dzieło zostało ozdobione portretami władców wykonanymi techniką drzeworytu. Oryginalna forma pocztu wyszła spod ręki sekretarza królewskiego i rysownika Tomasza Trettera, który medaliony z portretami królewskimi umieścił na ogonie, korpusie i skrzydłach orła białego. W czasach Augusta II wydano dzieło Antonia Barbei „Ducum Regumque Polonorum a Lechum ad Augustum effigies”, które zdobiły sztychy z podobiznami królów opracowane przez Benoit Farjat’a. Duży rozgłos zyskał osiemnastowieczny poczet królów Marcella Baciarellego, namalowany w latach 1768-1771 na zamówienie Stanisława Augusta Poniatowskiego i umieszczony w Pokoju Marmurowym na Zamku Królewskim w Warszawie. W dziewiętnastym wieku kilku twórców podjęło się wykonania pocztów władców Polski – Aleksander Lesser, Ksawery i Walery Eliasz-Radzikowski.
Historyczną wyobraźnię Polaków zdominował jednak „Poczet królów…”. Jan Matejko wykonał go w latach 1890 – 1892. Stanowił dzieło wyjątkowe, które na trwałe wpisało się w świadomość narodową i do dziś cieszy niesłabnącą popularnością.
Jan Matejko pomysłodawcą „Pocztu królów i książąt polskich”
„Poczet” Matejki był jedną z ostatnich wielkich prac mistrza. Powstał na zamówienie wiedeńskiego wydawcy Maurycego Perlesa. Księgarz zwrócił się do Matejki z propozycją wydania historii Polski z jego ilustracjami. Chciał przedstawić czytelnikom dzieje Polski, której cześć znalazła się w granicach monarchii habsburskiej. Malarz stwierdził, że opracowanie dziejów polskich byłoby zajęciem dość trudnym i zaproponował inne rozwiązanie. Zasugerował, aby wydać życiorysy polskich władców, do których przygotuje ilustracje. Częścią opisową miał zająć się znany historyk, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Stanisław Smolka, którego Matejko upoważnił do pertraktacji z wydawcą. Perles przystał na propozycję. Ustalono, ze za każdy rysunek malarz otrzyma 200 złotych reńskich. Wszystkie oryginalne rysunki stawały się własnością księgarza.
Jan Matejko przystąpił do pracy w 1890 roku. Zajęcie nie było łatwe, a pracę nad rysunkami artysta przeplatał z malowaniem monumentalnego dzieła – „Konstytucji 3 Maja”. Artysta przed przystąpieniem do pracy przeanalizował starannie dostępne publikacje i materiały źródłowe. Studiował historię ubiorów i uzbrojenia. W kolekcjach państwowych i prywatnych szukał eksponatów, które mogły stanowić atrybuty charakterystyczne dla kolejnych władców. Co nie mniej ważne był świadkiem otwierania grobów królewskich co uwiecznił m. in. na obrazie przedstawiającym otwarcie grobu Kazimierza Wielkiego w katedrze wawelskiej w 1869 r. Odnalezione wewnątrz regalia starannie przerysował i wykorzystał tworząc wizerunek ostatniego Piasta.
Szyszak piastowski, czapka Monomacha i porcelanowa filiżanka
Tak przygotowany do pracy stworzył galerię konterfektów królewskich nadając władcom indywidualne cechy przemawiające do wyobraźni widzów. Każdemu z monarchów przypisał artefakt, który łączył się z nim bezpośrednio lub z okresem jego panowania.
Dla przykładu Bolesław Chrobry trzymał tzw. włócznię św. Maurycego, którą otrzymał od cesarza Ottona III. Mieszko II inspirowany był najstarszym zachowanym wizerunkiem polskiego króla z księgi liturgicznej datowanej na ok. 1027 rok. Na głowę Bolesława Krzywoustego włożył oryginalny szyszak piastowski ze zbiorów Muzeum Archeologicznego w Poznaniu i przepasał… góralskim pasem z klamrami. Kazimierza Wielkiego ukazał w koronie, którą dostrzegł w chwili otwarcia jego grobu i którą wiernie naszkicował. W dłoń królowej Jadwigi włożył berło rektorskie Akademii Krakowskiej, która cieszyła się protekcją monarchini. Na szyi Zygmunta Starego zawiesił oryginalny krzyż z kolekcji króla, który przepadł w czasie II wojny.
O polskich marzeniach panowania nad Moskwą przypomniał Matejko kładąc na kolanach Zygmunta III Wazy czapkę Monomacha – słynną koronę carów. Augusta III Sasa sportretował z „białym złotem” w dłoni czyli filiżanką z miśnieńskiej porcelany, która rozsławiła Saksonię. Ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego przedstawił z egzemplarzem konstytucji 3 Maja i napisem „Targowica” w tle, przypominającym o smutnym końcu I Rzeczpospolitej.
Matejko stworzył portrety królewskie, które na trwałe zagościły w świadomości Polaków. Ukazał władców, którzy tworzyli wielkość kraju, czasem jego małość. Połączył bogactwo i splendor historycznych detali z ludzkim rysem portretowanych.
Ile czasu trwało wykonanie poczet królów polskich przez Jana Matejko?
Wykonywanie portretów trwało od lutego 1890 do stycznia 1892 r. Matejko wykonał czterdzieści cztery monochromatyczne rysunki na papierze o wymiarach ok 40 na 25 cm. Wybór takiej techniki podyktowany był sposobem ich późniejszej reprodukcji. Książkę miały zdobić tzw. heliograwiury, które pozwalały na dokładne odwzorowanie pierwowzoru. Technika ta wykorzystywała fotografię, za pomocą której przenoszono rysunek na płytę miedzianą, która po odpowiednim wytrawieniu stawała się matrycą drukarską.
Poczet królów i książąt polskich ukazywał się początkowo w formie zeszytowej. W 1893 r. został po raz pierwszy wydany w postaci książki. Cykl z miejsca zyskał ogromną popularność. Reprodukcje wizerunków kolportowano szeroko, jednak oryginały rysunków nadal znajdowały się w posiadaniu wiedeńskiego wydawcy. W okresie I wojny światowej ziemianin i pasjonat historii – Bolesław Orzechowicz wykupił rysunki Matejki. W 1919 r. przekazał je uroczyście, wraz z cenną kolekcją sztuki, miastu Lwów, zastrzegając, że maja zostać udostępnione publiczności. Pozostawały tam aż do zakończenia II wojny światowej. W 1946 r. zostały, wraz z innymi zbiorami lwowskimi, przewiezione do Wrocławia i złożone w tamtejszym Muzeum Narodowym gdzie pozostają do dziś.
Wizerunki królów i książąt stworzone przez Matejkę stały się częścią polskiej kultury popularnej. Trafiły na przedwojenne i powojenne banknoty, znaczki pocztowe, pocztówki. Powielano je w niezliczonych publikacjach, zarówno w wersji monochromatycznej jak i barwnej, którą stworzyli uczniowie mistrza. Do dziś stanowią źródło inspiracji dla twórców wielu dziedzin sztuki, w tym także medalierów.
Kolekcja medali „Poczet królów i książąt polskich”
Skarbnica Narodowa, z okazji roku Jana Matejki, przygotowała nową serię medalierską. Obejmuje wszystkie, stworzone przez malarza, wizerunki władców z dynastii Piastów, Andegawenów, Jagiellonów, książąt dzielnicowych oraz królów elekcyjnych. Autorką tego medalierskiego pocztu jest rzeźbiarka Monika Molenda.
Na awersie każdego medalu widnieje korona królewska, tzw. korona Chrobrego oraz nazwa serii. Rewers przedstawia popiersie władcy wykonane na podstawie rysunku Matejki. Medale wybite w miedzi posiadają podwyższony relief, wysoki rant i wklęsłą powierzchnię. Wszystkie zostały uszlachetnione czerwonym złotem. Serii towarzyszą broszury opisujące poszczególnych królów i książąt, drzewo genealogiczne oraz kopia najstarszego wizerunku polskiego władcy. Do przechowywania medali służy szkatułka kolekcjonerska. „Poczet „ posiada ścisłą limitację. Powstało 9660 kolekcji.
Przeczytaj również
Niezwykle istotne jest przekazywanie wartości patriotycznych kolejnym pokoleniom. Kluczową rolę bez wątpienia odgrywa nasza pamięć – świadomość wspólnej historii. Jednym z jej najstarszych nośników są polskie pieśni narodowe. Przeczytaj artykuł o wybranych polskich pieśniach patriotycznych.
Każdego roku w październiku uwaga mediów kieruje się w stronę Szwecji. Komitet Noblowski ogłasza laureatów tego najbardziej prestiżowego wyróżnienia w dziedzinie fizyki, chemii, medycyny lub fizjologii i literatury. Dodatkowo przyznaje pokojową Nagrodę Nobla. W gronie laureatów znalazło się siedmioro Polaków: Maria Skłodowska-Curie, Henryk Sienkiewicz, Władysław Reymont, Czesław Miłosz, Lech Wałęsa, Wisława Szymborska i Olga Tokarczuk. Przeczytaj artykuł na blogu Kroniki Numizmatyczne
