200 lat temu, 5 maja 1821 r. na Wyspie św. Heleny zmarł Napoleon Bonaparte. Wraz z jego śmiercią zakończył się cały rozdział w dziejach Europy, a narodziła legenda wyjątkowego stratega i polityka. „Epoka napoleońska” trwała zaledwie szesnaście lat. Rozpoczęła się w 1799 r. z chwilą objęcia przez Bonapartego urzędu pierwszego konsula, a zakończyła w 1815 r., gdy po klęsce pod Waterloo cesarz Francuzów utracił władzę.
Bonaparte współrządcą Europy
Napoleon Bonaparte (1769-1821), generał, pierwszy konsul, wreszcie cesarz Francuzów, należał do grona najwybitniejszych dowódców wojskowych w historii. Urodził się na Korsyce w rodzinie włoskiego pochodzenia. Naukę rozpoczął w seminarium, lecz kariera duchownego nie była mu pisana. Jego żywiołem okazała się sztuka wojenna. Wiedzę w tym zakresie zdobył w paryskiej l’École Militaire.
Upadek monarchii otworzyły przed Napoleonem szansę pokazania wielkiego wojskowego talentu. Dostrzegł go jeden z liderów wielkiej rewolucji Maksymilian Robespierre. Bonapartego mianowano kapitanem artylerii sił rewolucyjnych podczas oblężenia Tulonu. Był to początek jego błyskotliwej kariery.
Bonaparte dyktatorem
W wyniku przewrotu w 1799 r. Napoleon zyskał tytuł pierwszego konsula i rozpoczął we Francji rządy dyktatorskie. Dążył do modernizacji kraju i pozyskania przychylności elit dawnej monarchii. Unormował relacje z Kościołem katolickim i doprowadził do zawarcia konkordatu. W 1804 r. wprowadził kodeks nazwany od jego imienia „Kodeksem Napoleona”, który miał ogromne znaczenie nie tylko dla francuskiego systemu prawnego. Kodeks wprowadził podstawowe zasady ustrojowe w tym wolność osobistą, równość obywateli, nienaruszalność własności prywatnej oraz laicyzację.
W roku 1804 Korsykanin koronował się na cesarza Francuzów. Przez kolejne lata prowadził w całej Europie szereg kampanii wojennych. W ich wyniku do Francji przyłączono m.in. Belgię i Holandię zaś Hiszpania, Włochy i Neapol stały się zależne od Paryża. Efektem działań wojennych było także utworzenie Księstwa Warszawskiego.
Upadek cesarza Francuzów
Klęska wielkiej wyprawy na Moskwę w 1812 r. zachwiała potęgą Francuzów. Rok później przegrana przez cesarza bitwa pod Lipskiem przypieczętowała jego upadek. W 1814 r. został zmuszony do bezwarunkowej kapitulacji i zrzeczenia się tronu. Zesłano go na wyspę Elbę, na Morzu Śródziemnym. W lutym 1815 r. zdołał zbiec i wyruszył do Francji. Tak rozpoczęło się słynne „100 dni”, podczas których próbował odzyskać władzę. Pokonany ostatecznie w bitwie pod Waterloo został internowany na Wyspie św. Heleny gdzie zmarł w 1821 r. Jego szczątki przewieziono do Paryża i złożono w Kościele Inwalidów.
Sześć tronów dla czterech braci Bonaparte
Napoleon drogą podbojów i poprzez sojusze zdołał podporządkować sobie znaczną część kontynentu europejskiego. Zmieniał granice państw i władców na tronach. Aby zagwarantować sobie lojalność podległych krajów ich monarchami uczynił swych braci, hołdując starej jak świat zasadzie nepotyzmu.
Na początku XIX w. na tronach zasiadało czterech braci Bonaparte. Najstarszy Józef panował w Królestwie Neapolu i Hiszpanii. Napoleon I jako cesarz władał we Francji oraz jako król w Królestwie Włoch. Ludwik objął tron Holandii. Hieronim został królem w Westfalii.
Józef Bonaparte (1768-1844)
Wedle zamysłów rodziców, miał być przeznaczony do stanu duchownego. On sam wolał jednak prawo i ukończył w Pizie studia w tym kierunku. Dzięki protekcji Napoleona rozpoczął karierę polityczną i dyplomatyczną. Zajmował się m.in. rokowaniami pokojowymi z USA oraz pracami nad konkordatem z Watykanem. Próbował także sił jako pisarz.
Najwyższy zaszczyt przyniósł Józefowi rok 1806, kiedy to został królem Neapolu, zdobytego przez jego brata. Nowy władca w krótkim czasie zyskał sporą popularność wśród tamtejszych mieszkańców. Zasłynął jako mecenas teatru i literatury, ufundował Akademię Nauk i Starożytności, zreformował gospodarkę, unowocześnił podatki. W 1808 r., także za sprawą Napoleona, Józef został królem podbitej Hiszpanii. Tutaj pole do działania miał ograniczone antyfrancuskimi nastrojami i narodowym powstaniem przeciwko okupantowi. Zlikwidował jedynie terror Wielkiej Inkwizycji. Dotrwał do 1813 r. po czym musiał uciekać z Półwyspu Iberyjskiego. Po upadku Napoleona w 1815 r. wynajął żaglowiec i zapasem kosztownych szampanów i koniaków popłynął do Ameryki. Zakupił tam farmę nad rzeką Delaware. Ostatnie lata życia spędził we Florencji.
Ludwik Bonaparte (1778-1846)
Dorastał u boku brata Napoleona, który zadbał o jego edukację wojskową. Dosłużył się stopnia generała brygady. W 1806 r. został osadzony na tronie po tym jak Napoleon utworzył Królestwo Holandii. Panował przez cztery lata. Przyczynił się do rozwoju nauki, tworząc Akademię Nauk. Dzięki niemu powołano słynne Rijskmuseum. Przeprowadził zmiany w administracji kraju na wzór francuski. Przyczynił się do liberalizacji polityki religijnej. Zrównał w prawach katolików i Żydów z większością protestancką. Po utracie korony przeniósł się najpierw do Czech, gdzie rezydował w słynnym kurorcie w Teplicach. Następnie osiadł we Florencji jako hrabia „de Saint-Leu”. Zmarł w Livorno.
Hieronim Bonaparte (1784-1860)
Najmłodszy z braci w latach 1807-1813 panował w Królestwie Westfalii, utworzonym na mocy traktatu z Tylży z 1807 r., które obejmowało tereny Brunszwiku, Hesji-Kassel oraz częściowo Hanoweru. Westfalia pod rządami Hieronima miała stać się wzorcowym krajem dla innych niemieckich państw. Otrzymała pierwszą konstytucję i parlament. Cesarski styl „empire” stał się obowiązujący. Kraj rozwinął się pod względem kulturalnym i gospodarczym (m.in. zniesiono pańszczyznę). Po upadku Napoleona Hieronim, z tytułem księcia Montfort, osiadł w Austrii a następnie we Włoszech. Gdy jego bratanek Ludwik Napoleon (późniejszy cesarz Napoleon III) przejął władzę we Francji Hieronim powrócił do ojczyzny.
Rewolucyjna kariera złotego franka
Rewolucyjna Francja uczyniła franka podstawową jednostka monetarną kraju w 1795 r., choć sama moneta pojawiła się już w 1360 r. Pod rządami Napoleona I frank był w powszechnym użyciu we Francji, Belgii, Holandii, Szwajcarii i północnych Włoszech.
Banque de France, utworzony w 1800 r. odpowiadał za produkcję waluty krajowej. W 1803 r. Napoleon Bonaparte ustanowił tzw. złotego franka „germinalnego” (nazwa nawiązywała do miesiąca „Germinal” wg kalendarza rewolucyjnego) który zawierał 290,034 mg złota. Osobnym edyktem określił sztywny kurs złota do srebra, który wynosił 1:15,5.
Napoleon II, czyli frank
Imię cesarza stało się zwyczajową nazwą monet wybijanych aż do XX wieku. Pomimo upadku Bonapartego, perturbacji politycznych i zmian wizerunków na numizmatach określenie „napoleon” złączyło się nierozerwalnie ze złotą monetą dwudziestofrankową, choć inne nominały produkowane z tego samego kruszcu nazywano podobnie.
„Napoleon” (20 franków) pojawił się w 1803 r. i był emitowany aż do 1914 r. Miał średnicę 21 mm, ważył 6,45 g i zawierał 90% czystego złota. Na awersie widniała głowa Bonapartego wraz z tytulaturą, początkowo jako pierwszego konsula, później cesarza. Na rewersach umieszczano nazwę państwa, nominał i datę emisji. Tę ostatnią najpierw wedle kalendarza rewolucyjnego, np. rok 12 (czyli 1803).
Wzorzec ustalony dla monet francuskich, z głową władcy na wzór antyczny, z wieńcem laurowym lub bez, powielono w innych krajach, które znalazły się w orbicie wpływów Napoleona. Gdy cesarz osadził na tronach Holandii, Hiszpanii i Westfalii swych braci ich wizerunki pojawiły się odpowiednio na stuvierach, realach i talarach. Każdy kto podróżował przez ówczesną Europę, płacił lokalną walutą i spojrzał na awersy monet nie miał wątpliwości, że skromna korsykańska rodzina Bonaparte zrobiła jedną z największych politycznych karier w dziejach ludzkości.
Złote dwudziestofrankówki pozostawały w obiegu do pierwszej wojny światowej. Funkcjonowały w ramach Łacińskiej Unii Monetarnej i miały swoje odpowiedniki w innych krajach. W Hiszpanii 20 peset, we Włoszech 20 lirów, w Belgii 20 franków, w Grecji 20 drachm.
Finansowe ambicje Napoleona III
Bratanek Napoleona i jego imiennik Napoleon III miał wielkie ambicje, aby z franka uczynić walutę ogólnoświatową a tym samym osłabić pozycję funta. Patrzył niechętnie na propozycję Anglii, by ustanowić cztery waluty narodowe oparte na parytecie złota (dolar USA, gulden austriacki, funt brytyjski i frank francuski). Minister edukacji, następnie wiceprzewodniczący Rady Państwa – Marie-Louis-Pierre Félix Esquirou de Parieu doradzał Napoleonowi III w sprawach reformy walutowej, która co prawda nie uczyniła z franka waluty światowej, ale przyczyniła się do łatwiejszej wymienialności pieniądza między państwami.
Żaden kraj nie chciał zrezygnować z bicia własnej monety. Osiągnięto więc kompromis dotyczący standardów emisji w poszczególnych krajach wedle franka francuskiego, tak aby można wymieniać monety w stosunku 1:1 i płacić zamiennie. Dzięki temu państwa zachowały waluty narodowe a franki czy liry mogły funkcjonować równolegle. Zakładano, że system bimetaliczny (równoległe funkcjonowanie monet złotych i srebrnych) będzie działał przejściowo do momentu wprowadzenia systemu opartego na parytecie złota.
Łacińska Unia Monetarna
Dyplomacja francuska i sam Napoleon III odnieśli sukces i doprowadzili do powołania w 1865 r. Łacińskiej Unii Monetarnej. Jej pierwszymi sygnatariuszami, oprócz Francji były: Belgia, Włochy i Szwajcaria. Później dołączyła Grecja. Wśród krajów stowarzyszonych (na mocy umów dwustronnych) znalazły się m.in.: Szwecja, Rosja, Finlandia, Rumunia, Hiszpania, Watykan, Lichtenstein, Monaco. Austro-Węgry, wahające się między akcesją, a silnym sprzeciwem Prus wobec tej inicjatywy, zdecydowały się na wybicie niektórych monet (4 i 8 guldenów), które odpowiadały francuskim monetom o nominałach 10 i 20 franków. Łacińska Unia Monetarna, z okresami wzlotów i upadków funkcjonowała do 1927 r.
Powiązane artykuły
Szczęśliwy Anioł w historii mennictwa francuskiego z pewnością wyróżnia się nie tylko pięknem projektu i wykonania, ale jest też jedną z tych monet, wokół których narosło wiele legend. Więcej na naszym blogu
Napoleon – bóg wojny, który zmodyfikował francuskie mennictwo. Więcej na blogu Kroniki Numizmatyczne
Suwereny królowej Wiktorii odzwierciedlają jej długie panowanie. Wiktoria Hanowerska (1819-1901) wstąpiła na tron w wieku osiemnastu lat, a oprócz tytułu królowej Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii była również cesarzową Indii. Więcej na naszym blogu
