W roku 1924 wprowadzono do obiegu nową walutę – złotego polskiego i utworzono Bank Polski, odpowiedzialny za jego emisję. Była to część wielkiej reformy skarbowo-monetarnej premiera i ministra skarbu Władysława Grabskiego, która niewątpliwie uratowała Polskę przed zapaścią finansową, pozwoliła ustabilizować gospodarkę i wzmocnić pozycję ekonomiczną państwa. Zwycięska bogini Nike na monecie pojawiła się dopiero w 1928 roku.
Finansowe problemy odrodzonej Rzeczpospolitej
Zanim jednak w portfelach obywateli pojawiła się silna waluta należało pokonać trudności, z którymi zmagało się wiele państw po zakończeniu I wojny światowej. Wielkie wydatki wojenne zachwiały równowagą budżetową. Państwa Europy zachodniej miały ogromne długi wobec USA, a z drugiej strony państwa przegrane musiały wypłacić ogromne reparacje wojenne.
Polska między 1918 a 1920 r. walczyła o umocnienie granic państwa, szczególnie wobec inwazji bolszewickiej. Ze względu na napiętą sytuację proces unifikacji ziem trzech byłych zaborów przebiegał z opóźnieniem. Dotyczyło to m.in. wprowadzenia oficjalnej waluty, jednego z kluczowych elementów suwerenności państwowej. Co prawda kroki w tym kierunku podejmowano już od 1919 r., ale efekt tych starań pojawił się dopiero w 1924 r.
Zadecydowano, że oficjalną walutą będzie złoty polski, choć padały też propozycje innych nazw, np. „lech”. Spadkiem po I wojnie światowej była marka polska wprowadzona przez niemieckie władze okupacyjne. Po 1918 r. stała się walutą oficjalną, ale z zastrzeżeniem, że zostanie utrzymana do czasu wprowadzenia złotego. Dla pokrycia deficytu budżetowego i dla finansowania wydatków wojny polsko-bolszewickiej emitowano coraz więcej marek polskich. W efekcie po roku 1920 wielkim problemem stała się inflacja, która w roku 1923 przerodziła się w szalejącą hiperinflację. Ceny towarów rosły w zastraszającym tempie. Przykładowo za chleb płacono w maju 1923 r. ok 1000 mkp, a w grudniu bochenek kosztował już ok. 96 tys mkp! Najwyższy obiegowy banknot miał nominał 10 mln marek polskich, planowano wprowadzić nawet 50 milionów.
Reforma Grabskiego ratunkiem dla kraju
Z końcem 1923 r. sytuacja w kraju zaczęła więc wymykać się spod kontroli. Załamanie cen, zmniejszenie produkcji i coraz większe bezrobocie w efekcie doprowadziło do fali protestów i starć z policją. Wobec groźby destabilizacji państwa Sejm powołał na stanowisko premiera i ministra skarbu Władysława Grabskiego, który opracował już wcześniej plan kilkuletniej reformy skarbowo – walutowej. Jednocześnie premierowi przyznano na pół roku wyjątkowe uprawnienia. Dla sprawnej realizacji zmian mógł wydawać rozporządzenia z mocą ustawy.
Już od początku 1924 r. rozpoczęto skuteczniejsze egzekwowanie podatków. Raty podatku majątkowego należało płacić w terminach przyspieszonych. Najbogatsi obywatele zostali zobligowani do zapłacenia dodatkowego, jednorazowego podatku majątkowego. Ograniczono maksymalnie wydatki administracyjne, zlikwidowano część posad państwowych. Podniesiono taryfy kolejowe (Polskie Koleje Państwowe znacząco obciążały budżet państwa). Ustalono też stały kurs waluty, za dolara płacono w lutym 1924 r. 9,2 mln marek polskich.
Przedwojenne monety z marszałkiem Józefem Piłsudskim. Przeczytaj artykuł.
Po reformie skarbowej i ustabilizowaniu budżetu przystąpiono do reformy walutowej. Stopniowo zaprzestano emisji marek polskich. Zlikwidowano Polską Krajową Kasę Pożyczkową, dotychczasowego emitenta pieniądza, a na jego miejsce 28 kwietnia 1924 r. utworzono Bank Polski. Jednocześnie wprowadzono nową oficjalną walutę – złotego polskiego.
W kasach rozpoczęto wymianę marek na złotówki wg kursu: 1 zł = 1,8 mln mkp. Nowa waluta oparta była na parytecie złota. Gwarantem były zapasy złota i srebra zgromadzone przez Skarb Narodowy oraz dewizy i waluty wymienialne. Złoty polski został zrównany z frankiem szwajcarskim. Reforma Grabskiego zakończyła się wielkim sukcesem, tym większym, że została zrealizowana głównie w oparciu o zasoby własne. Pojawiły się później problemy inflacyjne, ale ich skala była nieporównywalne mniejsza niż ta z czasów hiperinflacji. Polacy otrzymali stabilną walutę, a gospodarka krajowa mogła budować silną, międzynarodową pozycję.
Rozporządzenie prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego o systemie monetarnym, wydane 20 stycznia 1920 r. przewidywało wybijanie następujących monet: 1) w złocie – 100, 50, 20, 10 złotych; 2) w srebrze – 5, 2, 1, ½ złotego; 3) w niklu – 20, 10 groszy; 4) w brązie – 5, 2, 1 grosz. Niestety planów tych nie udało się w pełni zrealizować, z części nominałów zrezygnowano, a niektóre wprowadzono z opóźnieniem.
Bogini Nike na monecie pięciozłotowej
W latach 1924 – 1925 trwały przygotowania do emisji srebrnych pięciozłotówek. Mennica wybiła serię monet, określanych zwyczajowo jako „konstytucja” (na rewersie widniała postać kobiety i młodzieńca trzymających dłonie na egzemplarzu konstytucji), wg projektu Stanisława Lewandowskiego, które jednak nigdy nie pojawiły się w obrocie rynkowym.
Pierwszą monetą pięciozłotową, która trafiła w ręce Polaków była tzw. Nike z 1928 roku. Jej projekt wykonał znany i ceniony w dwudziestoleciu rzeźbiarz Edward Wittig (1879-1941), autor m. in.: Pomnika Lotników na placu Unii Lubelskiej w Warszawie czy też pomnika Juliusza Słowackiego na stołecznym Placu Bankowym, wykonanego w 2001 r. na podstawie zachowanego modelu.
Awers monnety zdobił tradycyjnie orzeł biały. Na rewersie Wittig przedstawił uskrzydloną postać bogini Nike, kroczącą po falach, z uniesioną prawą dłonią. Wizerunek uznano za symbol przewrotu majowego z 1926 r. W legendzie otokowej znajdowała się nazwa emitenta: RZECZPOSPOLITA POLSKA. Całość otaczał wieniec z perełek. Na rancie monety wybito łacińską sentencję: SALUS REIPUBLICAE SUPREMA LEX (Dobro Rzeczpospolitej najwyższym prawem). Moneta miała średnicę 33 mm i ważyła 18 gramów. Do jej produkcji używano srebra próby 750/1000. Pozostawała w obrocie rynkowym w latach 1928 – 1934.
Nike na monecie pięciodolarowej
Zwycięska bogini zdobi złotą monetą, którą Skarbnica Narodowa wprowadziła do swojej oferty. Jej awers przedstawia godło emitenta: Niue – terytorium stowarzyszonego Nowej Zelandii, położonego na Oceanie Spokojnym. Motyw główny stanowi oficjalna pieczęć Niue, której pierwsza wersja została zatwierdzona w 1974 r., zaś obecna w 2021 r. Pośrodku zielone, stylizowane drzewa symbolizujące przyrodę i mieszkańców Niue, dokoła zielony okrąg z motywami dekoracyjnymi zaczerpniętymi z tapy – polinezyjskiego materiału zrobionego z kory drzew, wykorzystywanego do malowania, pisania i produkcji odzieży. Powyżej inskrypcja: PUBLIC SEAL OF NIUE (oficjalna pieczęć Niue) w kolorze zielonym. Całość obwiedziona niebieską girlandą z 14 muszli, symbolizujących czternaście wiosek Niue.
Poniżej, na niebieskim zwoju napis: ATUA NIUE TUKULAGI (Bóg, Niue na zawsze) i dwie skrzyżowane, brązowe maczugi oznaczające obronę i bezpieczeństwo. Całość zwieńczona brytyjską koroną św. Edwarda, symbolizującą głowę państwa. W legendzie otokowej monety nominał: FIVE DOLLARS (pięć dolarów) oraz data emisji: 2024.
Na rewersie monety widnieje odwzorowanie rewersu srebrnej pięciozłotówki z 1928 r., projektu Edwarda Wittiga, z postacią kroczącej bogini Nike. W otoku napis: 100 YEARS OF POLISH ZLOTY (100 lat złotego polskiego). Rewers monety zaprojektował Robert Kotowicz.
Przeczytaj również:
Złoty – od jednostki obrachunkowej do nowej waluty odrodzonej Polski
